Geoffrey Wilkinson

1973 yılında Ernst Otto Fischer ile birlikte geçiş elementlerinin kataliziyle ilgili yaptığı çalışma sayesinde Nobel Kimya Ödülü’nü alan İngiliz kimyager Geoffrey Wilkinson, inorganik kimyanın ve geçiş elementlerinin öncüsü olarak bilinir.

Hayatı ve Çalışmaları

West Riding of Yorkshire’nin Springside isimli köyünde 14 Nisan 1921’de doğdu. Aynı adı paylaştığı babası usta bir badanacıydı ve annesi Ruth yerel bir pamuk fabrikasında işçiydi. Amcalarından biri bilinen bir orgcu ve koro yönetmeniydi, aynı zamanda eczacılık sektörü için Epsom ve Glouber’in tuzlarını yapan küçük bir kimya şirketine sahip bir ailenin kızıyla evliydi. Böylece Geoffrey kimyaya olan ilgisini kazanmış oldu.  Bu sayede daha küçük yaşlarda laboratuvarları ve birçok kimya kuruluşunu ziyaret etme fırsatı elde etti.

Anne ve babasının üç çocuğundan en küçüğü olan Geoffrey, yerel bir ilkokulda eğitimini tamamladıktan sonra County bursunu kazanarak Todmorden Grammar Ortaokulu’nu gitti. Bu okul kariyerinde önemli bir yere sahipti çünkü Nobel Ödülü’nü almaya hak kazanmış iki kişi de bu okuldandı. Atom çekirdeğini parçalayarak nükleer çağın öncüsü olan ünlü fizikçi John Cockcroft ile aynı fizik öğretmenine sahipti fakat fizik dersi hiçbir zaman favori dersi olmadı.

1939 yılında Royal Academy’nin bursunu almaya hak kazanarak Imperial College London’un Fen ve Teknoloji Bölümü’ne başladı ve 1941’de buradan mezun oldu. Savaş zamanında Profesör H.V.A Briscoe tarafından araştırma yapması için görevlendirildi. Ayrıca Profesör F.A. Paneth’in nükleer enerji projesinde çalışan genç kimyagerlerden biriydi. 1943’te Kanada’ya gönderildi, üç yıl boyunca Montreal’da yaşadı ve Chalk River Laboratories’te görev aldı. Kaliforniya’da çalışmak isteyen Geoffrey, bu amaç için Profesör Glenn T. Seaborg’a bir mektup ve yazdı ve kabul edildi. Dört yıl boyunca Berkeley’de nükleer taksonomi ve MIT Radiation Laboratory’de kiklotronları kullanarak yeni nötron izotopları alanında çalıştı.

1951’de Harvard Üniversitesi tarafından nükleer alanda yaptığı çalışmalar sayesinde  asistan profesör olması için teklif aldı. Teklifi kabul ederek 1955 yılına kadar burada çalıştı. Kopenhag’da Profesör Jannik Bjerrum’un laboratuvarında çalışma fırsatı yakaladı fakat bu dönemde Harvard’ta, kobalttaki protonlar için uyarılma fonksiyonlarıyla üzerinde çalışmalarını da sürdürdü. Bunlarla birlikte Nature’de  ünlü Keally and Pauson notu için olefin kompleksleri üzerinde de çalışmaya başladı.

1955’te Imperial College London’un İnorganik Kimya Bölümü’nün başkanı seçildi. Böylece başkanlık makamı  Birleşik Krallık’ta Geoffrey Wilkinson’la başladı. Burada geçiş elementleriyle ilgili çalışmalar yaptığı, aralarında Alan Davison, Malcolm Green ve Manfred Bochmann’ın da bulunduğu çok sayıda öğrencisi oldu.

Rutenyumun, rodyumun ve renyumun kompleks kimyası, doymamış hidrokarbonlar ve metal-hidrojen bağları konularıyla yakından ilgilendi. Hidrojenasyon ve hidroformilleme gibi homojen katalitik reaksiyonlarla ilgili çalışmaları bunlara örnektir. Katalitik hidrojenasyonda kullanılan Wilkinson katalizörü RhCl(PPh₃)₃ ile bilinmesi bu yüzdendir. Bu katalizör endüstriyel alanda alkenlerin alkanlara hidrojenasyonunda kullanılır.  Geoffrey Wilkinson aynı zamanda ferrosenin yapısının keşfiyle de tanınan bir bilim insanıdır. Emekliliğinden sonra araştırma ekibinin desteğiyle bu maddelerin patentlerini aldı.

1988’de Sir Edward Frankland Professor olarak emekli oldu fakat fahri profesör olarak atandı. Ölümüne kadar çalıştığı, Johnson Matthey ve küçük bir araştırma gurubu tarafından yürütülen bir laboratuvar kurdu.

Aynı zamanda Advanced Inorganic Chemistry isimli ünlü kitabın yazarıdır.

1952’de bir Profesör Sven Aage Schou’nun kızı  Lise Solver ile evlendi ve bu evliliğinden Anne ve Pernille isimlerine sahip iki kızı oldu. 26 Eylül 1996’da Londra’da öldü.

Ferrosen ve Nobel Kimya Ödülü

MIT’te ve Harvard’ta çalıştığı sırada organometalik kimyayla ilgilenen Wilkinson, Nobel Kimya Ödülü’nü aldıktan sonra günümüzde ferrosen olarak bilinen maddenin moleküler yapısını açıkladı. Bu molekül merkezindeki demir atomuna bağlı iki adet siklopentadienilin oluşturduğu bir moleküldür. Bu molekülün keşfiyle Almanya’da profesörlük yapan E. O. Fischer merkezinde krom atomuna bağlı iki benzen halkasının olduğu başka  bir molekül geliştirdi. Bu çalışmaları sayesinde ikisi de 1973 yılında Nobel Kimya Ödülü’nü almaya hak kazandı.

Resim 1: Wilkinson katalizörü

Resim 2: Ferrosenin yapısı

Ödüller ve Onurlar

1965 – Fellow of the Royal Society

1973 – Nobel Kimya Ödülü

1980 – Bath Üniversitesi tarafından fahri doktor ünvanı

2009 – Imperial College London’da adı kurumun bir bölümüne verildi.