Bozuk Paraları Parlatma Zamanı!

“Yolda bulduğunuz bozuk para size şans getirir.” Pek çoğunuz daha önce bu cümleyi duymuşsunuzdur ve belki de kaldırımdaki şanslı bozukluğunuzu almak için durmuşsunuzdur. Ancak, çoğu zaman yerde gördüğünüz o bozukluğun neye benzediğini bile anlayamazsınız. Kahverengi veya siyah görünürler ve bazen kirli oldukları için sahte olup olmadığını bile anlayamazsınız.

Bu etkinlikte, bozuk paraların neden parlak kalmadığını ve parlaklığını geri getirmek için farklı yöntemleri test edeceğiz. Bu çocuklarınızla birlikte yapabileceğiniz oldukça eğlenceli bir etkinlik olacaktır.

Tüm bozuk paralar aynı renkteki parlak bakırdan basılır. Ancak zamanla bu parlaklıklarını kaybederler. Peki, bu nasıl oluyor?

Cevap oldukça basit: bakır parlak bir metal olmasının yanında reaktiftir bir elementtir. Havadaki negatif yüklü oksijen atomları, bozuk paralardaki pozitif yüklü bakır atomları tarafından çekilirler. Oksijen bakır ile bağ oluşturduğunda, bakır oksit olarak bilinen yeni bir molekül ortaya çıkar. Bakır oksit, kahverengimsi veya siyah bir renge sahiptir. Gördüğünüz çoğu bozuk para kararmış veya kirli görünür. Aslında bu gördüğünüz kir değil, bakır oksittir. Bakır oksit molekülleri onların kirliymiş gibi donuk bir görünüme sahip olmalarına sebep olmaktadır.

Neyse ki, kimyasal reaksiyonları kullanarak bozuk paraları temizleyecek ve tekrar parlak görünmelerini sağlayacak birtakım yollar var. Şimdi, bozuklukları temizlemek için birkaç farklı yöntemi deneyeceğiz ve en etkili olanını belirleyeceğiz.

Malzemeler: 

• Ölçülü kaşık seti
• 10 adet kararmış bozuk para (Ne karar fazla kararmış olurlarsa sonuçları görmek açısından o kadar iyi olur)
• İki çorba kaşığı karbonat
• Dört çay kaşığı tuz
• İki yemek kaşığı sirke
• İki çorba kaşığı taze sıkılmış limon suyu
• İki çorba kaşığı ketçap
• İki yemek kaşığı acı sos
• 11 adet plastik bardak
• Kâğıt
• Su
• Kalem
• Bulaşık eldiveni
• Şeffaf bant
• Zamanlayıcı veya saat
• Kâğıt havlu
• Kamera (isteğe bağlı)

Hazırlık:

• Karbonat ve suyu karıştırın. Bunun için; plastik bardağınıza karbonatı koyun ve üzerine koyu kıvamlı bir macun elde edecek kadar su ekleyin.
• Küçük kâğıtların üzerine aşağıda verilen etiketleri yazın ve bir bant ile plastik bardaklarınıza yapıştırın.

1. Ketçap 1
2. Ketçap 5
3. Acı sos 1
4. Acı sos 5
5. Sirke 1
6. Sirke 5
7. Limon 1
8. Limon 5
9. Kontrol 1
10. Kontrol 5

• Ketçap yazan her bardağa 1 yemek kaşığı ketçap koyun.
• Acı sos yazan her bardağa 1 yemek kaşığı acı sos koyun.
• Sirke yazan her bardağa 1 yemek kaşığı sirke ve 1 çay kaşığı tuz koyun.
• Limon yazan her bardağa 1 yemek kaşığı limon ve 1 çay kaşığı tuz koyun.
• Kontrol yazan bardakları boş bırakın.

• Bir kâğıt üzerine aşağıda verilene benzer şekilde bir tablo oluşturun. Tablonuzun her karesini, testinizi tamamlandıktan sonra bozuk paranızı koyacak kadar büyük yapın. Kararmış bir bozuk parayı en iyi hangi maddenin temizleyeceği konusunda bir fikriniz var mı?

Yöntem:

1. Tablonuzdaki her bir kareye 1 tane bozuk parayı tura tarafı yukarda olacak şekilde yerleştirin. Eğer kamera kullanıyorsanız fotoğrafını çekebilirsiniz. Eğer kamera kullanmıyorsanız her bir bozukluğa yakından bakın ve nasıl göründüklerini daha sonra hatırlamaya çalışın. Bu, deney öncesi ve sonrası bozukluklara bakarak her bir yöntemin ne kadar iyi temizlendiğini daha iyi değerlendirmenizi sağlayacaktır. Bozuklukların tarihlerini açıkça görebiliyor musunuz? Bozuklukların üzerinde bulunan Atatürk resmini net bir şekilde görebiliyor musunuz?
2. 1 numaralı bardaktan başlayın. Bardakları sırayla çizin. Tablonuzun “Ketçap, 1 Dakika” yazan karesindeki bozukluğu alın ve “Ketçap 1” yazan bardağa koyun. Bozuk para tamamen ketçapla kaplanacak şekilde bardağı yavaşça çalkalayın. Bozuk paranın iyice bulandığından emin olun.
3. Zamanlayıcı 1 dakika olacak şekilde başlatın.
4. Bulaşık eldivenlerini giyin.
5. 1 dakikalık zaman dolduktan sonra, bardaktaki bozuk parayı alın ve hem bozuk parayı hem de bardağı yıkayın. Daha sonra bozukluğu tekrar aynı bardağa koyarak kenara bırakın.
6. Bu adımları, “1 Dakika” sütunundaki diğer bozuk paraların her biri ile tekrarlayın. İşlem bittikten sonra, her bir bozukluğu kendi bardağına tekrar koyun.
7. Tablonuzdaki “Kontrol, 1 Dakika” karesinde duran bozuk para için bardağa hiçbir şey koymayın. Bu sizin kontrol grubunuz.
8. “1 Dakika” yazan bozuk paralarınızın tümünü duruladıktan sonra parmaklarınızı kullanarak bozuk paraları birer birer daha önce hazırladığınız karbonat macunu ile 10 saniye boyunca hafifçe ovun.
9. Eldivenlerinizi kullandığınızdan emin olun ve ovma işleminden sonra bozuklukları su ile yıkayarak etiketli bardaklarına geri koyun.
10. Bu bardakları şu an için bir kenara bırakın.
11. Bu adımları “5 Dakika” sütunundaki bozuk paralar ile tekrarlayın.
12. Zamanlayıcı 5 dakika olacak şekilde başlatın.
13. Bozuk paralarınızı işlemlerinizin sonunda aynı bardağa koymaya özen gösterin. Bozuk paralarınızın görünümünde herhangi bir değişiklik olduğunu fark ettiniz mi? Değişen nedir? Bardakta bekledikleri süre içerinde bardağın içinde herhangi bir baloncuk ya da renk değişimi fark ettiniz mi?
14. Bu adımları, “5 Dakika” sütunundaki diğer bozuk paraların her biri ile tekrarlayın. İşlem bittikten sonra, her bir bozukluğu kendi bardağına tekrar koyun.
15. Tablonuzdaki “Kontrol, 5 Dakika” karesinde duran bozuk para için bardağa hiçbir şey koymayın. Bu sizin kontrol grubunuz.
16. “5 Dakika” yazan bozuk paralarınızın tümünü duruladıktan sonra parmaklarınızı kullanarak bozuk paraları birer birer daha önce hazırladığınız karbonat macunu ile 10 saniye boyunca hafifçe ovun.
17. Eldivenlerinizi kullandığınızdan emin olun ve ovma işleminden sonra bozuklukları su ile yıkayarak tekrar etiketli bardaklarına geri koyun.
18. Şimdi tekrar tablonuzun başına dönün ve kâğıt havlu ile iyice kuruladığınız bozuk paraları bardaktaki etiketi ile bağlantılı olan doğru kareye tekrar yerleştirin.
19. Her satırdaki “1 Dakika” ve “5 Dakika” bozukluklarını karşılaştırın. Bekleme süresi, bozuk paraların temizlenmesine nasıl etki etti? Bekleme süresinin neden önemli olduğu hakkında bir fikriniz var mı? “1 Dakika” ve “5 Dakika” bozuk paraları aynı oranda parlak görünüyor mu? Bunun sebebi ne olabilir?
20. Temizlenen bozuk paraların hepsini kontrol gruplarıyla karşılaştırın. Kontrol gruplarıyla karşılaştırıldığında hangi bozuk para en parlak görünüyor? Hangisi hala kararmış görünüyor?
21. Eğer başlangıçta fotoğraflarını çektiyseniz, şimdi tekrar bir fotoğraf çekin ve değişiklikleri karşılaştırın. Önceki resimler karşılaştırdığınızda hangi bozuk para daha parlak görünüyor? Hangi bozuk para çok az temizlenmiş?

*Not: Her bir temizleme yöntemiyle daha uzun süreleri test edin. Bozuk paraları temizleme solüsyonunda bırakmak için en uygun süre ne kadardır?

*Not: Bu temizleme solüsyonlarının diğer bozuk para türleriyle de çalışıp çalışmadığını test edin. Sonuçlarınız size bakır paraların özellikleri hakkında ne anlatıyor?

*Not: Test edebileceğiniz gazoz ve portakal suyu gibi diğer güvenli asit solüsyonları olabileceğini de düşünüyor musunuz?

Gözlemler ve sonuçlar:

Bu etkinlikte bozuk paraları temizlemede hangisinin en etkili olduğunu belirlemek için dört farklı temizleme yöntemini test ettiniz. Her temizlik yönteminin bozuklukları daha parlak yaptığını, ancak bazı yöntemlerin diğerlerinden daha başarılı olduğunu gözlemlemeliydiniz. Hangi yöntemin en iyi sonucu verdiği, içerdiği asit miktarı ve tuz varlığı ile belirlenir. Farklı marka ketçap ve acı soslar, farklı miktarlarda tuz ve asit içerdiklerinden dolayı, sonuçlarınızda farklılıklar olabilir. Bununla birlikte, her durumda, sizin için en iyi sonucu vermesi gereken temizleme metodu, en yüksek asit konsantrasyonuna sahip olan temizlik metodudur.

Bozuk paralar kullanıldıkça bakır oksit tabakası ile kaplanır ve bu yüzden kararmış (mat, kahverengi, pis bir görünüme sahip) görünürler. Bakır oksit, zayıf bir asit ve sofra tuzu karışımı içinde çözünür. Hem sirke hem de limon suyu asittir.  Ketçap ve acı sosunuz için içindekiler listesine baktığınızda sirke, sitrik asit veya domates püresi yazdığını göreceksiniz. Domatesler, genellikle sirke veya limon suyundaki sitrik asit miktarından biraz daha zayıf olan ve doğal olarak oluşan başka bir sitrik asit içerirler. Bu nedenle, test ettiğiniz her bir temizleme yöntemi asit ve tuz içeriyordu, ancak ketçap ve acı sosu biraz daha zayıf bir asit içeriyorlardı. Bu durumda, ketçap ve acı sos içinde bekleyen bozuklukların, sirke ve limon suyunda bekleyen bozukluklar kadar iyi temizlenmediğini fark etmişsinizdir.

Ayrıca, bozuk paraların temizleme solüsyonlarında ne kadar uzun kalırsa o kadar parlak göründüklerini fark etmiş olmanız gerekirdi. Bozuk paralardaki bakır oksiti çözen kimyasal reaksiyon, devam eden bir süreçtir. Bozuklukları temizlik solüsyonunda bırakmak, reaksiyona devam etmek için daha fazla zaman verir ve sizin daha parlak görünen bozuk paralar elde etmenizi sağlar.

Kaynak : scientificamerican.com