Henry Louis Le Châtelier

Fransız bir Kimyager olan Henry Louis Le Chatelier 8 Ekim 1850 yılında Paris’te doğmuş ve 17 Eylül 1936 yılında Isère Bölgesindeki Miribel-les-Échelles’de hayata gözlerini yummuştur.

Le Chatelier, Mimar (bazı kaynaklar annesinin çocuk yetiştiriciliği yaptığını yazar) ve Mühendis bir ailenin çocuğudur. Le Chatelier’in Maria adında bir kız kardeşi ve dört tane erkek kardeşi vardı. Annesinin çok katı kuralları ile yaşayan Le Chatelier, hayatına etki eden annesinin kurallarını şu sözlerle dillendirmiştir: “ Zamanında uyanmak, ders ve ödevlerinize hazırlanmak, tabağındaki her şeyi yemek vs gerekirdi. Hayatım boyunca düzen ve yasalara saygımı sürdürdüm. Düzen, uygarlığın en mükemmel biçimlerinden biridir.”

Malzeme Mühendisi olan babasından çok etkilenmiştir, hayatının en etkili ismidir. Babası Louis Le Chatelier; Fransa alüminyum endüstrisinin oluşmasında, Martin-Siemens proseslerinin demir-çelik endsüstrisine girmesinde ve demiryolu taşımacılığının gelişmesinde önemli rolü olan etkili bir kişiydi. Babası, Fransa’da alüminyum endüstrisinin oluşturulmasına yardım ederken Le Chatelier de destek oldu ve böylelikle metalurji konusunda elle tutulur ilk bilgilerini elde etti. Babasından Matematik ve Kimya eğitimi almıştır. Le Chatelier, 19 yaşında ihtisaslaşmış mühendislikte bir yıl eğitim aldıktan sonra 1869’da Ecole Polytechnique (Politeknik Okulu) e giderek babasının izinden gitti, 1871’de Ecole des Mines ( Maden Okulu) ve daha sonra College de France (Fransa Koleji) ndeki resmi öğrenimini tamamladıktan sonra niyeti Maden Mühendisi olarak kendisini devlet hizmetine adamaktı. Ancak Besancon’daki Corps des Mines ( Kolordu madeni) nde iki yıl çalıştıktan sonra Maden Okulu’ndan sürpriz bir şekilde Kimya Profesörlüğü teklifi aldı. Hayatının geri kalanını 1882’de ders verdiği Politeknik Okulunda, Paris’te geçirmiştir. Çeşitli okullarda Profesörlük yapmıştır. 1889’da Fransa Koleji’ne döndü ve 1908 yılına kadar İnorganik Kimya Profesörü olarak burada kaldı. 1908-1922 yılları arasında Sorbonne’da 100’ün üzerinde lisans öğrencisinin çalışmasını yürütmüştür.

Le Chatelier’in Fransa Kolejinde verdiği dersler:

• Yanma olayları (1898)
• Kimyasal Denge, Yüksek sıcaklık ölçümlerive ayrışma olaylarının teorisi (1898-1899)
• Metalik Alaşımların Özellikleri (1899-1900)
• Demir Alaşımları (1900-1901)
• Analitik Kimya Genel Yöntemler (1901-1902)
• Kimyasal Mekanik genel yasaları (1903)
• Silika ve bileşikleri (1905-1906)
• Kimya temel prensiplerinin bazı pratik uygulamaları (1906-1907)
• Metallerin özellikleri ve bazı alaşımlar (1907)

Le Chatelier , daha önce dört kere başvurduğu ancak kabul edilmediği Académie des sciences (Bilim Akademisi) a 1907’ de bir kez daha başvurdu ve nihayetinde Bilim Akademisine seçildi. Ayrıca yine aynı yıl İsveç Kraliyet Bilimler Akademisine seçildi.

Kimya üzerine yoğun çalışmalar yapan Le Chatelier’in ilk inceleme alanı çimentonun kimyasıydı. Le Chatelier, bugünkü adıyla Lafarge için mühendislik danışmanlığı yapmıştır. 1887’de Doktora tezini harç ile sıva yapmak konusu üzerine yapmıştır (Hidrolik harçların bileşimi üzerine deneysel araştırma).   Le Chatelier, Antoine Lavoisier’in Paris’teki alçı sıva hazırlanmasına ilişkin deneyleri tekrar ederek çimentonun su ile temas etmesiyle birbirine karışan verimli(tutarlı) kristal kütlesinin oluştuğunu gözlemledi. Le Chatelier’in en önemli ve bilinen başarısı, 1884-1914 yılları arasında çimento ve çözünürlük özellikleri üzerine çalışmalar yaparken gerçekleştirdiği termodinamik kuralı olan Le Chatelier ilkesidir. 1885 yılında Kimyasal Denge ile ilgili bu çalışmasının sonuçlarını Paris’teki Bilim Akademisine takdim etmiştir. Daha önce termodinamik kuralını Norveçli Kimya âlimi Van’t Hoff açıklamıştı. Ancak bu, genel bir termodinamik kuralının sadece bir bölümü olduğunu gösteren Le Chatelier, böylece kendi adıyla anılan ilkeyi geliştirmiş ve böylelikle kimyasal tepkimeler termodinamiğini bütünleyen önemli bir bilimsel çalışmayı bilime kattı. Her ne kadar Le Chatelier İlkesi olarak bilinse de, bu çalışmayı bağımsız bir şekilde yürüten Karl Ferdinand Braun aynı sonuçlara ulaşmış ve bu ilke Le Chatelier-Braun İlkesi olarak da bilinmektedir.

Le Chatelier (-Braun) İlkesine göre, kararlı denge halindeki kimyasal bir sisteme dışarıdan bir etki (basınç veya sıcaklık gibi) bulunulduğunda, sistem bu etkiyi azaltıcı yönde yeni bir denge hali oluşturur. Le Chatelier, 1901 yılında metalik demir varlığında 600 °C’lik sıcaklık ve 200 atm basınçta Azot(N) ve Hidrojen(H) gazlarını doğrudan birleştirmeye yeltendi. Gaz karışımını çelik bir Berthelot bombasında hava kompresörü ile zorladı ve indirgenmiş demir katalizörü bir platin spiral ile ısıttı. Yaptığı bu amonyum sentezi laboratuvar deneyinde patlama meydana geldi ve asistanlarından birinin ölümüne az kalsın imza atıyordu. Le Chatelier, bu patlamanın kullanılan cihazdaki havanın varlığından kaynaklandığını tespit etti. Birkaç Fransız Kimyagerin başarısız olduğu noktada Le Chatelier de deneyi bıraktı. Ancak beş yıl sonra Haber ve Claude, Le Chatelier’in bu tespitinin araştırmayı hızlandırdığını kabul ederek ticari ölçekte amonyak üretiminde başarılı oldular. Le Chatelier, hayatının son dönemlerinde şunu hep yazmıştır: “Kendi ellerimle amonyak sentezinin keşfedilmesine sebep oldum. Bilim kariyerimin en büyük gafıydı”.

Le Chatelier ilkesi çok geniş uygulama alanı bulmuştur. Kimyasal ve Fiziksel süreçlerin tanımlanmasına yardımcı olmuştur. ABD’li Kimya Bilgini Gibbs’in de kendisinden bağımsız olarak aynı sonuçlara vardığını gören Le Chatelier, Gibbs’in çalışmalarını Fransızca’ya çevirerek tanınmasını sağlamıştır. Çok sayıda makale ve bilimsel araştırması yayınlandı.

Yayınlanan çalışmaları:

• Endüstriyel Kimya Sınıfı (1896; ikinci basım, 1902)
• Yüksek Sıcaklık Ölçümleri, çevirisi: G.K. Burgess (1901; ikinci basım, 1902)
• Hidrolik Harçların Bileşimi ile ilgili Deneysel Araştırma (1904; İngilice çevirisi, 1905)
• Karbon üzerine Dersler (1912)
• Silika ve Silikatlar (1914)

Le Chatelier denge konusundaki çalışmalarının yanı sıra, genel olarak Kimya ve Bilim gibi pek çok alanda yer almıştır. Mesela, maden felaketinin sebebini ve önlemlerini araştırdı. Daha güvenli patlayıcı üretilmesine yardımcı oldu ve şu anda çelik kesme ve kaynakta kullanılan oksiasetilen kaynağını geliştirmek için çalışma yürüttü. Ayrıca çok yüksek sıcaklıkları ölçmek için thermocouple (ısı pili) gibi amaçlarına uyacak hiçbir şey mevcut olmadığında aletler tasarladı.

Le Chatelier Kimyaya çok şey kattı. Sanki endüstriyel uygulamalara sahip olacak gibi görünen araştırma problemlerini seçerek teori ile uygulama arasında köprü kurdu.

Le Chatelier, 1887’ de “Şövalye” ünvanı alarak Onursal Lejyon oldu, 1908’de  Subay, 1919’ da Şövalye Komutanı ve en son olarak Mayıs 1927’de Büyük Şövalye Subayı ünvanını aldı.

Cenevieve Nicolas’la evlenen Le Chatelier’in dört kızı ve üç oğlu vardı. Çocuklarının beşi bilim alanlarına girmeye devam etmiştir.