Vladimir Prelog
Organik kimya alanında organik moleküllerin ve reaksiyonların stereokimyasıyla ilgili yaptığı araştırmalar sayesinde 1975 yılında Nobel Kimya Ödülü’nü almaya hak kazanan İsviçreli ve Hırvat kimyagerdir.
Hayatı ve Çalışmaları
23 Temmuz 1906’da Bosna’da bir şehir olan Saraybosna’da doğdu. Babası Milan, Saraybosna’daki bir lisede tarih öğretmeniydi. 8 yaşındayken Franz Ferdinand’ın suikasti sırasında olay yerinin yakınındaydı. I. Dünya Savaşı’nın başlarında, 1915 yılında Zagreb’e taşındılar ve babası Zagreb Üniversitesi’nde tarih profesörü olarak görevine devam etti. Babasının işinin Osijek’te olması sebebiyle Vladimir lise eğitiminin iki yılını burada geçirdi ve daha o yıllardayken profesör Ivan Kurıa’dan etkilenmesi sonucunda kimya alanına ilgi duydu.
1922 yılında 16 yaşında bir gençken ilk bilimsel çalışması Alman bilim dergisi Chemiker Zeitung’da yayımlandı. Çalışması kimya laboratuvarlarında kullanılan analitik enstrümanlarla ilgiliydi. 1924 yılında Zagreb’de lise eğitimini tamamladı. Daha sonra Prag’a taşındılar ve 1928 yılına kadar Prag’daki Çek Teknik Üniversitesi’nde Kimya Mühendisliği eğitimi aldı. Süpervizörü Çekoslavakya’daki en önemli kimyasal araştırma merkezlerinden birinin kurucusu olan Emil Votocek’ti. Akıl hocası daha sonra organik kimya başkanı olan Rudolf Lukes’ti. 1929 yılında yine aynı üniversitede doktora eğitimini tamamladı.
Çek Teknik Üniversitesi’nden ayrıldıktan sonra G.J. Driza’nın özel bir firması olan bitki laboratuvarında çalıştı. O zamanlar burada Büyük Buhran sebebiyle çok az sayıda çalışan vardı. Prelog o sırada ticari olarak bulunmayan nadir kimyasalların üretiminden sorumluydu. 1929 yılından 1935 yılına kadar Driza için çalıştı. Boş zamanlarında kakao kabuklarındaki alkalonoidleri araştırarak çalışmalar yaptı.
Prelog akademik alanda çalışmak istiyordu, bu nedenle de 1935 yılında Zagreb Üniversitesi’nde çalışmayı kabul etti. Burada Organik Kimya ve Kimya Mühendisliği dersleri veriyordu.
Ortakları ve öğrencileri yardımıyla kinin ve ilgili bileşikleri araştırmaya başladı. Prelog günümüzde Pliva olarak bilinen “Kastel” ilaç fabrikası tarafından da finansal destek gördü. İlk ticari sülfonamidlerden biri olan Streptazol’un başarılı bir şekilde üretim yöntemini geliştirdi. 1941 yılında Zagreb’deyken Moravya petrol sahalarından elde edilen ve sıradışı bir hidrokarbon yapısına sahip olan adamantanın ilk sentezini gerçekleştirdi.
1941 yılında II. Dünya Savaşı’nın ortalarındayken Prelog Richard Kuhn tarafından iş için Almanya’ya davet edildi. Almanya yolu üzerindeyken Prelog Lavosya Ruzıcka tarafından yardımına ihtiyaç duyulduğu için ziyaret edildi. Prelog ve eşi bu iki daveti İsviçre’ye kaçmak için bir fırsat olarak gördü. Ruzicka’nın yardımıyla CIBA Ltd. tarafından destek gördü ve ETH Zürih’te Organik Kimya Laboratuvarı’nda çalışmaya başladı. Prelog optikçe aktif olan bir maddeye kromotografi uygulayarak Tröger’s bazının kiral enantiyomerlerini ayırabiliyordu.
Prelog kiral kararlılıkla yalnızca karbon atomunun değil, azot atomunun da organik bir molekülün kiral merkezi olabileceğini kanıtladı. Asistan olarak başladığı işe Ruzika sayesinde profesör olarak devam etti. 1957 yılında Laboratuvar başkanı oldu. Prelog idari görevleri reddettiği için ETH’de başkanlık yaptı. Yahudi işçilerinin ülkeden ayrılmasıyla Ruzicka Amerika’ya taşındı ve yerine Prelog geçti.
Prelog’un başlıca ilgi alanını alkalonoidler oluşturuyordu. Solaninin yapısının aydınlatılmasında önemli çalışmalarda bulundu. Cinchona alkalonoidleri üzerinde çalışmaya devam etti ve striknin üzerinde çalıştı. Robert Robinson’un formülünün striknin için doğru olmadığını kanıtladı. Prelog’un önerdiği formülün de doğru olmamasına rağmen bu durum uluslararası alanda saygınlığını artırdı. Daha sonra Derek Barton, Oskar Jeger ve Robert Burns Woodward ile birlikte alkalanoidlerin yapılarını aydınlatmak için çalıştı.
Kimyasal yöntemlerin zamanla ilgisini yitirmesiyle Prelog, mikrobiyal metabolizmaların artan önemini kabul etmişti ve bu yüzden bu yapılar üzerinde çalışmaya başladı. Artık çalışmaları antibiyotikler üzerineydi ve antibiyotiklerin yapısını nonactin, puromisin ve rifamisinler olarak aydınlattı.
Prelog 1944 yılında ETH’deyken asimetrik üç değerlikli nitrojeni kolon kromotografisiyle ayırmayı başardı. Orta ölçekli alisiklik ve heterosiklik halkalar üzerine yaptığı çalışma onu stereokimya ve konformasyon teorisinde bir öncü haline getirdi ve bu sayede 1949 yılında Centanry Lecture of the Chemistry tarafından davet aldı. Asiloin kondensasyonu ile dikarboksilikasit esterlerinden 8 ila 12 üyeli orta büyüklükteki halkalı bileşikleri sentezledi ve enerjik olarak ters yapılarından dolayı olağandışı kimyasal reaktifliklerini “klasik olmayan” bir ifade olarak açıkladı. Ayrıca, eğer halka yeterince büyükse köprü başında bir çiftli bağın oluşabileceğini göstererek Bredt’in kuralının anlaşılmasına katkıda bulundu.
Asimetrk sentezleri konu alan çalışmalarında Prelog, enantiyoseçici reaksiyonlar üzerinde yoğunlaşmış ve edüktlerin ve ürünlerinin yapılandırılmaları arasında bir ilişki kurmaya çalışmıştır. Prelog’un önceki çalışmalarından alisiklik ketonların mikrobiyolojik olarak indirgenmesinin ve alkollerin enzimsel oksidasyonunun stereoseçiciliğini içeren çalışmalarına kadar, sadece enzimik reaksiyonların stereoseçici mekanizmasına değil, aynı zamanda enzimin aktif bölgesinin yapısına da katkıda bulunmuştur.
Zamanla organik bileşiklerin stereoizomerlerinin sayısındaki artışın belirtilmesi Prelog için önemli bir hale geldi. 1954 yılında belirli bir stereoizomerin belirlenmesi için kolayca atanabilen ve deşifre edilebilen, basit ve açıklayıcı tanımlayıcılarla bir sistem oluşturmaya çalışan RS Cahn ve Christopher Ingold’a katıldı. Bu çalışmaları sonucunda oluşturdukları sisteme CIP sistemi (Cahn-Ingold-Prelog) adını verdiler ve dizilerin kuralları kullanılarak elde edilen bu sistem mutlak konfigürasyonun geliştirilmesinde kullanıldı. Çalışmalarının ardından iki makale yayımladılar. Cahn ve Ingold öldükten sonra Prelog üçüncü bir makale daha yayımladı. Prelog 1959 yılında İsviçre vatandaşlığına kabul edildi.
1933 yılında Kamila Vitek ile evlendi ve bu evliliğinden Jan adını verdikleri bir oğlu oldu.
Ayrıca Prelog 1991 yılında Hırvatistan’a yönelik yapılan barış çağrısını imzalayanlar arasındaydı.
Vladimir Prelog 7 Ocak 1998’de Zürih’te öldü. 2008 yılında Prag’da Prelog adına bir anıt dikildi.
Ödüller ve Onurlar
1962 – Modern stereokimyaya katkılarından dolayı Foreign Member of the Royal Society’e seçildi.
1975 – Organik moleküllerin ve reaksiyonların stereokimyasıyla ilgili çalışmaları sayesinde Nobel Kimya Ödülü’nü kazandı. Bu ödülü John Cornforth ile paylaştı.
1986 – Yugoslav Academy of Sciences and Arts onur üyesi seçildi.
