Ryōji Noyori
Ryoji Noyori, 3 Eylül 1938’te Kaneki ve Suzuko Noyori’nin ilk oğlu olarak Japonya’nın Kobe banliyösünde dünyaya geldi. Ailesi, Ryoji doğduktan kısa bir süre sonra Kobe’ye taşındı. Güzel bir doğa ile kutsanmış bir şehirde iki küçük erkek kardeşi ve bir kız kardeşi ile büyüdü. Ryoji 6 ve 12 yaşları arasında Kobe Üniversitesi’ne bağlı bir ilkokula gitti. Daha sonra 12 yaşından 18 yaşına kadar Nada Ortaokulu’na ve Nada Lisesi’ne gitti.
1951’de Ryoji ortaokula girdiğinde, bir kimya şirketinde araştırma müdürü olarak çalışan babası Kaneki, onu bir “naylon” konferansına götürdü. Burada bu yeni elyafın kömür, hava ve sudan sentezlenebileceğini dinleyen Ryoji’nin hayatı değişti ve 12 yaşındaki Ryoji toplum için faydalı ürünler üreten bir kimyager olmaya söz verdi. Küçük Ryoji endüstriyel teknoloji hakkında hiçbir şey bilmiyordu ancak kimyanın gücünden çok etkilenmişti çünkü İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra fakir kalan Japonya için faydalı ürünler elde ederek topluma katkıda bulunabileceğini düşünüyordu. Ryoji’nin kimyaya olan arzusu, Osaka Üniversitesi’nde Dr. Kazuo Nakamoto ile olan ilk kimya dersi ve daha sonra Illinois Teknoloji Enstitüsü de dâhil olmak üzere okuldaki hevesli öğretmenlerinin de liderliği ile iyice arttı. Ayrıca diğer bilimleri ve matematiği de sevdi. Normal okul çalışmalarının dışında, “Judo” büyük bir tutkusu haline geldi.
1957’de 18 yaşında “Polimer Kimyası” okumak için Kyoto Üniversitesi’ne girdi. 3 yıl sonra Profesör Keiiti Sisido’nun yönlendirmesi ile polimer kimyası yerine “Organik Kimya” çalışmaya başladı. 1961’de lisans, 1963’te yüksek lisans eğitimini tamamladıktan sonra Kyoto Üniversitesi’nde Profesör Hitosi Nozaki’nin laboratuvarının direktörlüğünü yaptı ve 1967’de doktora derecesini aldı. 1966 yılında, Profesör Nozaki ile çalışmaları sırasında asimetrik bir katalizör keşfettiler ve bu daha sonra ömür boyu bir ilgi haline döndü. Bu çalışma ile Profesör E.J. Corey Harvard’daki laboratuvarında doktora sonrası çalışma için Ryoji’ye teklifte bulundu. Ryoji 1969’da Harvard’a gitti ve orada Corvey’in grubunda “Prostaglandinlerin Sentezi” üzerine çalıştı ve burada Konrad Bloch’un yönetiminde çalışan K. Barry Sharpless ile tanıştı. Daha sonra Ryoji 1970’de Nagoya’ya döndü ve organometalik kimya yoluyla organik sentez ve homojen kataliz çalışmaya başladı.
Ağustos 1972’de 33 yaşında Profesör olarak terfi aldı. Noyori ve ekibi, Knowles’ın çalıştırmaları geliştirmek için çalıştılar ve 1980’de BINAP (Binaftil Bazlı Difosin) ligandına sahip bir Rh (Rodyum) katalizörü üzerine çalışmalarını yayınladılar. 1986’da Noyori, geleneksel katalizörlerden farklı davranan verimli bir BINAP-Ru (Rutenyum) katalizörü keşfetti. O günden bu yana Noyori, çoğunlukla diğer laboratuvar ekipleri ile birlikte, asimetrik sentezi yenileyen kiral araştırmalarına Nagoya’da yoğun bir şekilde devam etti. Noyori en çok rodyum ve rutenyum kompleksleri, özellikle BINAP ligandına dayalı olan katalizör kompleksleri kullanarak asimetrik hidrojenasyon çalışmasıyla ünlenmiştir. Ayrıca diğer asimetrik süreçler üzerinde de çalışmıştır. 2001 yılında Ryoji Noyori Kimya dalında Nobel Ödülünü, Amerikalı William S. Knowles ve K. Barry Sharpless ile paylaştı. Noyori ve Knowles, kiral hidrojenasyon katalizörleri geliştirmek için ödül aldılar, Sharpless ise oksidasyon reaksiyonları için kiral katalizörleri geliştirmek için ödül aldı.
Kiral moleküller iki ayna görüntü formunda bulunurlar ancak bu formlardan bir tanesi vücuda mükemmel uyum sağlarken onun “kötü ikiz”i zararlıdır. Bu nedenle iki formun ayrı olarak üretilmesi hayati önem taşımaktadır. Noyori kiralitenin önemini vurgulamak için; “Moleküler kiralite, bilim ve teknolojide kilit rol oynamaktadır. Özellikle yaşam, birçok biyolojik fonksiyonun özünde disimetrik olması nedeniyle moleküler kiraliteye bağlıdır.” demiştir.
Noyori’nin orijinal ve çok yönlü kimyasının uygulamaları, kendisine ve diğer bilim adamlarına teorik ve pratik önem taşıyan organik moleküllerin gerçekten etkili sentezlerini gerçekleştirmelerine izin verdi. Noyori tarafından 1980’de icat edilen BINAP ligandına dayanan kimya, özellikle endüstriyel ölçekte olduğu kadar dünya genelindeki araştırma laboratuvarlarında da uygulanmıştır.
Noyori, yayınladığı son makalesinde “sentezde pratik zarafet” iddiasıyla güçlü bir şekilde kataliz ve yeşil kimyanın gücüne inandığını söylemiştir ve “sentezde pratik zarafet”in peşinde olduğunu iddia etti. Noyori son makalesinde ayrıca “basit ve pratik kimyasal sentez yapma yeteneğimizin türlerinin hayatta kalması için vazgeçilmez olduğunu belirtmiştir.
Noyori’nin faaliyetleri sadece eğitim ve araştırma ile sınırlı değildir. Kimyasal sentezin pratik zarafetini vurgulayan “Gelişmiş Sentez ve Katalizör” editörlüğünü de içeren yaklaşık 30 ulusal dergide görev yaptı. Noyori 1979-1991 yılları arasında Nogoya Üniversitesi’nde “Kimyasal Alet Merkezi” başkanı olarak görev yaptı. Daha sonra 1992-1996 yılları arasında Kyushu Üniversitesi’nde “Temel Organik Kimya Araştırma Merkezinde” profesör olarak çalıştı. 1996-2001 yılları arasında “Eğitim, Kültür, Spor, Bilim ve Teknoloji Bakanlığı”nda bilim danışmanı olarak görev aldı ve aynı zamanda 1996 yılında Nogoya Üniversitesi’nde profesör olarak çalışmaya devam etti. 1997-1999 yılları arasında Japonya’da “Sentetik Organik Kimya Derneği”nde başkan olarak görev yaptı. 2000 yılında Nagoya Üniversitesi’nde “Malzeme Bilimi Araştırma Merkezi Başkanı” olarak görev yapmaya başladı ve burada 3 yıl boyunca çalıştı. 2001 yılında “Japonya Bilim Teşvik Derneği”nde teknik danışman olarak görev aldı. 2002-2003 yılları arasında “Japonya Kimya Derneği”nde başkanlık yaparken aynı süre zarfında Nagoya Üniversitesi’nde “İleri Araştırma Enstitüsü Başkanı” olarak çalıştı. 2003 yılında “Fiziksel ve Kimyasal Araştırmalar Enstitüsü (RIKEN)” ne özel olarak başkan olarak atandı. Noyori 2003 yılından beri ulusal bir amiral gemisi araştırma kurumu olan RIKEN’in başkanlığını yapıyor ve aynı zamanda Noyoga Üniversitesi’nde profesörlüğe devam ediyor. Noyori 2006’da, Japonya Başbakanı Shinzo Abe tarafında kurulan “Eğitimi Yeniden Canlandırma Konseyi” başkanı olarak atanmıştır ve orada da halen çalışmaya devam etmektedir.
En önemlileri; Japonya Akademi Ödülü (1995), Arthur C. Cope Ödülü(1997), Kral Faisal Uluslararası Bilim Ödülü (1999), Kimya Kurtu Ödülü (2001), Roger Adams Ödülü (2001), Nobel Kimya Ödülü (2001) ve Lomonosov Altın Madalyası Ödülü (2009) olmak üzere yaklaşık 30 tane ödül almıştır. 2001 yılında Amerika Sanat ve Bilim Akademisinin Onursal Üyesi unvanını, yine 2001 yılında Avrupa Bilimler ve Sanat Akademisi Onursal Üyesi unvanını almıştır ve Rus Bilimler Akademisi Yabancı Üyesi olmuştur. Şangay Enstitüsü, Hong Kong Teknik Üniversitesi ve Güney Çin Teknoloji Üniversitesi’de Onursal Profesörlük unvanını almıştır. Rennes Üniversitesi, Bologna Üniversitesi, Alicante Üniversitesi, Uppsala Üniversitesi, Ottawa Üniversitesi, Chicago Üniversitesi ve RWTH Aachen Üniversitesi’nde Onursal Derece elde etmiştir. “Ryoji Noyori Ödülü” onun onuruna verilmektedir. Noyori 2000 yılında Rennes Üniversitesinde, 2005 yılında ise Münih Teknik Üniversitesinde Fahri Doktor oldu. Noyori 1996 yılında “Organik Sentezde Asimetrik Kataliz” adında bir kitap yazdı, 400’ün üzerinde bilimsel yayını ve 160’ın üzerinde patenti vardır. Takasago Uluslararası Şirketi, Noyori’nin “Alkil Aminlerin İzomerleştirilmesi” yöntemini kullanarak her yıl 3000 ton mentol üretmektedir.
Ryoji Noyori 1972’de, Tokyo’daki bir araştırma enstitüsünde kanser immünolojisi üzerine çalışan Hiroko Oshima ile evlendi ve iki çocuğu var. İlk oğlu Eiji (1973 doğumlu) bir gazete şirketinde çalışmaktadır. İkinci oğlu Koji (1978 doğumlu) ise Tokyo’daki bir sanat üniversitesinde resim üzerine çalışmaktadır.
